Kiến trúc Byzantine: Lịch sử, Đặc điểm & Các Công trình nổi tiếng

Được biết tới là sự tiếp nối của kiến trúc La Mã cổ đại, kiến trúc Byzantine phát triển mạnh mẽ vào những năm 330 đến 1450 sau Công nguyên. Đây được xem là trường phái kiến trúc nền tảng cho những phong cách nghệ thuật sau này. Vậy kiến trúc Byzantine có lịch sử từ đâu, đặc điểm nhận dạng ra sao và có những công trình tiêu biểu nào, hãy cùng Akisa tìm hiểu trong bài viết dưới đây.

Nguồn gốc kiến trúc Byzantine

Kiến trúc Byzantine thuộc vùng Constantinopolis dưới thời vua lustinian của đế quốc Byzantine (đế quốc Đông La Mã) xuất hiện như một thực thể nghệ thuật và văn hóa độc lập khi lấy cảm hứng từ kiến trúc thời Trung cổ và khu vực cận Đông. Nằm tại vị trí giáp ranh - nơi giao thương buôn bán của cả phương Đông và phương Tây, phong cách kiến trúc Byzantine là sự hòa hợp của các nền văn hóa thời trung cổ khác như Ai Cập, Hy Lạp, Syria…

Kiến trúc Byzantine bắt nguồn từ kiến trúc La Mã cổ đại

Khác với kiến trúc La Mã cổ đại, đặc điểm kiến trúc Byzantine đạt được những bước tiến mới trong việc nâng cấp vật liệu xây dựng như gạch, thạch cao, các khối hình học, ngoài ra chúng còn có chức năng trang trí. Thiết kế mái vòm phức tạp cùng nét chấm phá từ những họa tiết cổ điển được thể hiện tự do, bay bổng hơn.

Đặc điểm kiến trúc Byzantine

Các công trình theo kiến trúc Byzantine hầu hết đều là kiến trúc nhà thờ vậy nên sự trang nghiêm, cổ kính nhưng không kém phần sang trọng luôn được chú trọng. Để toát lên những nét đẹp ấy, ta sẽ bắt gặp các đặc điểm kiến trúc Byzantine tiêu biểu sau:

Thiết kế mái vòm đa dạng

Đặc trưng đầu tiên mà cũng là đặc trưng kiến trúc Byzantine nổi bật phải nhắc đến là hàng loạt các kiểu thiết kế mái vòm. Trong khi vòm bán nguyệt thường đặt tại cửa, cổng lớn nhằm đại diện cho cầu nối giữa thiết kế Hồi giáo đương đại và thiết kế Thiên chúa giáo thì vòm buồm được sử dụng phía trong nội thất tạo thành những thiết kế trần nhà lạ mắt. Không chỉ vậy, các thiết kế mái vòm này còn tạo nên sự cộng hưởng về mặt âm thanh giúp chúng có thể tự khuếch đại nhiều lần và giảm đáng kể ảnh hưởng của nhiệt độ bên ngoài.

Kiểu mái vòm đa dạng độc đáo trong kiến trúc Byzantine

Biểu tượng hình học và nghệ thuật Mosaic

Bên cạnh thiết kế mái vòm, các biểu tượng hình học như: hình chữ thập, hình đa giác,... kết hợp cùng nghệ thuật thị giác Mosaic đã tạo nên những chi tiết thiết kế hút hồn.

Biểu tượng hình học hòa quyện cùng nghệ thuật Mosaic tạo nên công trình tuyệt đẹp

Màu sắc phong phú

Phong cách kiến trúc Byzantine không tuân theo bất cứ nguyên tắc về màu sắc nào mà sử dụng linh hoạt tất cả. Từ những gam màu lạnh: xám, xanh lam, xanh lục,.. hay những gam màu nóng: đỏ, cam, vàng,.. tất cả được hòa trộn và làm nên những tác phẩm Byzantine sáng tạo, đầy sức sống.

Màu sắc đa dạng làm nên những tác phẩm Byzantine đầy sức sống

Các cột và hầm

Nhìn từ xa, các cột trong kiến trúc Byzantine thường rất lớn bằng đá cẩm thạch bao quanh công trình. Mỗi cột to đến mức có thể được ví như một ngọn tháp nhỏ riêng biệt vây xung quanh toàn thể kiến trúc Byzantine. Bên cạnh các cột, các hầm trong kiến trúc Byzantine có thiết kế kín đáo và nó không bao giờ bị bỏ trống mà luôn được lấp đầy bởi các đồ khảm khác nhau.

Toàn cảnh bên ngoài của nhà thờ Hagia Sophia với các cột lớn

Thiết kế hầm kín đáo với sức chứa lớn

Các hình thức mặt bằng

Phong cách kiến trúc Byzantine khá đa dạng về kiểu hình thức mặt bằng như: kiểu Basilica với hình chữ nhật thay vì là hình tròn như thời Phục hưng; kiểu bao quanh với hình đa giác đều ở giữa có mái vòm và mặt bằng kiểu chữ thập có khu vực trung tâm làm mái vòm và chẻ ra 4 hướng vươn ra xa.

Hình thức mặt bằng kiểu tập trung trong trường phái Byzantine

Tranh khảm, bức bích họa

Đặc trưng cuối cùng cũng chính là đặc trưng khác biệt nhất, sáng tạo và thu hút nhất của kiến trúc Byzantine đó là việc sử dụng những bức bích họa, tranh khảm làm từ thủy tinh màu. Những bức tranh sặc sỡ, bắt mắt với những chủ đề khác nhau được ghép nền bằng những mảnh vụn đã để lại dấu ấn to lớn cho nghệ thuật tranh khảm nói riêng cũng như toàn thể kiến trúc Byzantine nói chung.

Một tác phẩm tranh khảm tiêu biểu cho nghệ thuật Byzantine

Ngoài ra, việc một số các kiến trúc Byzantine đôi khi sẽ đóng trần nhà bằng vàng hay bàn thờ ở những ngôi đền mang phong cách này luôn được đặt ở phía Đông và lối vào từ phía Tây cũng là những đặc trưng khá thú vị.

Xem thêm: Kiến trúc Rococo: Khái niệm, Lịch sử hình thành & Đặc trưng

Nghệ thuật trang trí trong kiến trúc Byzantine

Những bức bích họa hay tranh khảm nói trên quá đẹp, quá nổi bật đến nỗi nó trở thành một nghệ thuật trang trí trong kiến trúc Byzantine. Vào khoảng thời gian Byzantine xuất hiện, không có quá nhiều sự lựa chọn về chất liệu cũng như vật liệu nhằm mục đích trang trí, vậy nên, những kiến trúc sư và những người nghệ nhân đã sáng tạo ra một thứ nghệ thuật chạm khắc bằng pha lê, thủy tinh mờ hay thậm chí là cả pha bột màu. Điều này không những đem lại hiệu quả tích cực mà còn giúp tên tuổi của trường phái Byzantine huyền bí, tiếng tăm hơn.

Bức tranh khảm rộng lớn phủ kín trần nhà đầy ấn tượng

Vật liệu kiến trúc Byzantine

Phong cách kiến trúc Byzantine, phần lớn vật liệu xây dựng được sử dụng là gạch, vữa xi măng, vôi, cát, đá nghiền,... Thậm chí nhiều nơi, nhằm tiết kiệm nguyên vật liệu, người ta đã dùng một lớp vữa rất dày giữa các viên gạch. Thế nhưng, điều này dẫn đến sự hư hỏng, xuống cấp nhanh chóng cho các công trình kiến trúc Byzantine. Không chỉ dùng để xây nhà, những viên gạch cũng được sử dụng để làm mái vòm nữa.

Xa hoa và đắt đỏ hơn, một số công trình sẽ lựa chọn các khối đá ashlar - loại đá đến từ khu vực phía đông của Đế chế Byzantine hay đá cẩm thạch đắt tiền để trang trí các cột, cửa sổ, sàn nhà,...

Phần lớn các công trình kiến trúc Byzantine được làm từ gạch 

Khám phá những công trình kiến trúc Byzantine tiêu biểu

Vương cung thánh đường San Vitale - Ravenna, Emilia-Romagna, Ý

Vương cung thánh đường San Vitale tại nước Ý được xây dựng vào thế kỷ VI dưới sự trị vì đại đế Justinian. Đây là một nhà thờ sử dụng hình thức mặt bằng kiểu tập trung tiêu biểu cho kiến trúc Byzantine. Bên trong công trình là những bức tượng khảm Byzantine đầy tinh tế mà cho đến ngày nay, nơi này vẫn luôn trở thành điểm đến thu hút các du khách thập phương ghé thăm.

Phía trong Vương cung thánh đường San Vitale lộng lẫy

Nhà thờ Hagia Sophia tại Marmara

Hagia Sophia tên gọi chung của một tòa nhà tôn giáo lớn thuộc Đế chế Byzantine. Nằm trên mảnh đất xinh đẹp Thổ Nhĩ Kỳ, Hagia Sophia tại Marmara là ví dụ tuyệt vời nhất của Kiến trúc Byzantine khi ra đời cũng vào khoảng thế kỷ VI. Tại thời điểm đó, thiết kế mái vòm của Hagia Sophia được xem là mái vòm lớn nhất thế giới. Mãi cho đến năm 1453, nhà thờ này mới mất đi danh hiệu ấy. Cho đến hiện nay, Hagia Sophia không chỉ là một nhà thờ Hồi giáo và đây còn là một bảo tàng thế tục có thể được chiêm ngưỡng bởi bất kỳ ai đến thăm quan.

Kiến trúc bên trong của nhà thờ Hagia Sophia

Bức tường Constantinople 

Một công trình nữa tại Thổ Nhĩ Kỳ lấy cảm hứng từ phong cách Byzantine đó là bức tường Constantinople - hệ thống pháo đài vĩ đại cuối cùng của thời cổ đại. Đây là một bức tường rất dài và kiên cố bao bọc xung quanh thành phố nhằm chống lại các cuộc tấn công.

Bức tường thành kiên cố tại Thổ Nhĩ Kỳ

Vương cung thánh đường Saint Apollinare Nuovo

Vương cung thánh đường Saint Apollinare Nuovo xuất hiện năm 540CN tại Ravenna của Ý trở thành chủ đề tranh luận một thời khi có ý kiến cho rằng nơi này không thuộc về Byzantine. Thế nhưng trên thực tế, kiến trúc xây dựng của vương cung thánh đường Saint Apollinare Nuovo chứa đựng nhiều đặc trưng của kiến trúc Byzantine mà nổi bật nhất là những bức tranh khảm lớn.

Những bức tranh khảm dưới bàn tay nghệ thuật của kiến trúc sư Byzantine

Bể nước ngầm Basilica Cistern 

Một ví dụ thú vị khác nằm trên con phố của Istanbul, Marmara của Thổ Nhĩ Kỳ ngay bên ngoài nhà thờ Hagia Sophia là một bể chứa nước ngầm khổng lồ với tên gọi Basilica Cistern. Bể nước ngầm này có sức chứa 2.800.000 feet khối nước với 336 cột đá cẩm thạch được trang trí lộng lẫy công phu và ma mị vô cùng.

Chân dung bể nước ngầm Basilica Cistern huyền bí

Tu viện của Panocrator

Công trình tiếp theo phải kể đến tu viện của Pantocrator - công trình tôn giáo Byzantine lớn thứ hai còn tồn tại ở Istanbul được xây dựng năm 1124 với hai nhà thờ riêng biệt và một nhà nguyện nhỏ. Đây là một công trình kiến trúc Byzantine sử dụng kỹ thuật gạch xây với các mối nối bằng vữa rộng hơn nhiều so với chính những viên gạch.

Tu viện của Pantocrator cổ kính tại Thổ Nhĩ Kỳ

Heptapyrgion và những bức tường của Thessaloniki 

Tại Thessaloniki - một thành phố hàng đầu trong Đế chế Byzantine tồn tại công trình kiến trúc Heptapyrgion và những bức tường cùng tên được trải dài được xây dựng dưới thời trị vì của Theodosius I khoảng năm 390 CN.

Heptapyrgion và những bức tường Thessaloniki có chức năng giữ vững, bảo vệ thành trì 

Vương cung thánh đường Saint'Apollinare ở Classe 

Với lối kiến trúc khá giống với Saint'Apollinare Nuovo, vương cung thánh đường Saint'Apollinare ở Classe, Emilia, Romagna của Ý được xây dựng theo phong cách Vương cung thánh đường La Mã vào năm 549 CN với cấu trúc tuyến tính, gian giữa và các lối đi đều hướng về phía bàn thờ. Phần trang trí nổi bật nhất phải nhắc đến những bức tranh khảm Byzantine tuyệt đẹp.

Những bức tranh khảm nối dài đậm chất Byzantine

Lâu đài Ankara 

Lâu đài Ankara nằm tại trung tâm thành phố cổ Anatolia của Thổ Nhĩ Kỳ  trên đỉnh đồi nơi có tầm nhìn ra toàn bộ các khu vực xung quanh được xây dựng vào khoảng năm 641- 668 CN. Lâu đài là một ví dụ điển hình về xây dựng quân sự từ thời kỳ đó và được xây dựng bởi người Byzantine để giúp bảo vệ các rìa phía đông của đế chế của họ.

Lâu đài Ankara nằm trên đỉnh đồi Anatolia

Quảng trường Hippodrome của Thổ Nhĩ Kỳ

Tại Đế chế Byzantine, đua xe ngựa được xem là một trò chơi phổ biến và quảng trường Hippodrome của Constantinople là nơi thường diễn ra những cuộc tranh đấu nảy lửa đó. Quảng trường được xây dựng từ thế kỷ thứ 3 đến thế kỷ thứ 4 CN cùng với một đài tưởng niệm tên Walled Obelisk bằng gạch và vữa khổng lồ đã từng được bao phủ hoàn toàn bằng một lớp đá cẩm thạch.

Quảng trường Hippodrome rộng lớn

Tu viện Đức Mẹ Saidnaya

Tu viện Đức Mẹ Saidnaya thuộc chính quyền Rif Dimashq tại Syria được xây năm 547CN là một trong những công trình kiến trúc hiếm hoi chịu ảnh hưởng của trào lưu Byzantine. Vào thời trung cổ, tu viện Đức Mẹ Saidnaya là điểm đến hành hương quan trọng và cho đến nay dù trải qua những hư hại từ tàn dư của cuộc Nội chiến Syria, nơi đây vẫn sừng sững tồn tại bất chấp tuổi đời của nó.

Tu viện Đức Mẹ Saidnaya

Tu viện của Nhà thần học Thánh John 

Được thành lập vào năm 1088 dưới thời hoàng đế Alexios I Komnenos tại Chora Hy Lạp, tu viện của Nhà thần học Thánh John là nơi lưu trữ hơn 330 bản thảo, trong đó có 267 bản thảo trên giấy da, bao gồm 82 bản thảo của Tân Ước và nhiều bài thuốc quý. Không gian sống trong tòa nhà được bao quanh hoàn toàn bởi các bức tường phòng thủ bao phủ thị trấn bên dưới.

Tổng thể tu viện của Nhà thần học Thánh John nhìn từ xa

Tu viện Sumela

Tu viện Sumela thuộc Vùng Biển Đen của Thổ Nhĩ Kỳ là một công trình tôn giáo được thành lập vào năm 386 CN dưới thời trị vì của Theodosius I. Tòa nhà đã bị bỏ hoang và được xây dựng lại nhiều lần trong nhiều thế kỷ, kể cả dưới thời trị vì của Justinian I. Tu viện sử dụng một hang động tự nhiên lớn ở bên vách núi tạo ra một không gian tách biệt.

Tu viện Sumela cheo leo giữa vách núi 

Nhà thờ Hagia Sophia tại Trabzon

Hagia Sophia ở Trabzon,Thổ Nhĩ Kỳ xây dựng vào năm 1238 và vào thời điểm này Trabzon, trước đây được gọi là Trebizond, thực sự là một phần của một quốc gia riêng biệt, được gọi là Đế chế Trebizond. Ngày nay, Hagia Sophia của Trabzon chỉ cách bờ Biển Đen khoảng 450m và là một trong những tòa nhà Byzantine đáng chú ý trong thành phố hiện đại.

Nhà thờ Hagia Sophia ở Trabzon,Thổ Nhĩ Kỳ

Lâu đài Karaman

Karaman là tên một tòa lâu đài thời trung cổ lớn nằm ở Karaman, Thổ Nhĩ Kỳ. Tương truyền, nó được xây dựng trong khoảng thế kỷ XI đến thế kỷ XII với ba vòng tường đồng tâm, trong cùng là vòng thành cao nhất và mạnh nhất. Cho tới hiện nay, lâu đài Karaman là một điểm du lịch nổi tiếng của  thành phố.

Lâu dài Karaman nhìn từ bên ngoài đầy kín đáo

Vương cung thánh đường Euphrasian tại Basilica

Một công trình khác của Kiến trúc Byzantine từ thời kỳ hoàng kim của đế chế là Vương cung thánh đường Euphrasian. Đây là một trong những ví dụ điển hình nhất về Tòa nhà Byzantine ở Croatia hiện đại với hình thức mặt bằng kiểu nhà thờ tuyến tính. Các bức tranh khảm Byzantine ở đây có ảnh hưởng cực kỳ lớn đối với một số loại hình nghệ thuật khác trong nhiều thế kỷ.

Vương cung thánh đường Euphrasian đầy trang nghiêm

Nhà thờ Hagios Demetrios 

Hagios Demitrios hay còn được biết đến với tên gọi là Nhà thờ Thánh Demetrius, được thành lập năm 629-634 CN là công trình tôn giáo quan trọng nhất ở Thessaloniki, Hy Lạp. Nhà thờ được đặt tên theo vị thánh bảo trợ của thành phố - Thánh Demetrius.

Nhà thờ Thánh Demetrius - công trình tôn giáo quan trọng nhất tại Thessaloniki

Cây cầu Sangarius 

Xây dựng năm 562CN, cây cầu Sangarius tại Thổ Nhĩ Kỳ  là một trong số ít những cây cầu còn sót lại được xây dựng bởi Đế chế Byzantine. Với chiều dài hơn 429m và nằm trên 7 mái vòm trung tâm lớn hơn và 5 mái vòm bên ngoài nhỏ hơn, cây cầu Sangarius bắc qua con sông Sakarya rộng lớn.

Cây cầu Sangarius bắc qua con sông Sakarya rộng lớn.

Nhà thờ Chora

Một công trình Byzantine khác tại Thổ Nhĩ Kỳ đó là nhà thờ Chora xinh đẹp được các kiến trúc sư xây dựng vào thế kỷ XI. Đây cũng là nơi lưu giữ rất nhiều tranh khảm cổ và đồ đá tinh xảo.

Phía trong nhà thờ Chora như một ngôi đền cổ tích

Hagia Sophia tại Thessaloniki

Nhà thờ Hagia Sophia tại Thessaloniki là một ví dụ tuyệt vời khác về Kiến trúc Byzantine thời kỳ đầu. Nhà thờ được hoàn thành dưới triều đại của Leo III với kiểu mặt bằng hình chữ thập của Hy Lạp. Trải qua một trận hỏa hoạn lớn ở Thessaloniki vào năm 1917, dù bị hư hại về mặt kiến trúc song phần lớn đồ đá và đồ khảm nguyên bản vẫn còn.

Nhà thờ Hagia Sophia tại Thessaloniki

Công sự Trebizond

Công sự Trebizond là một loạt các bức tường, tháp, cổng và cầu bao quanh trung tâm thành phố Trebizond, Vùng Biển Đen của Thổ Nhĩ Kỳ. Công sự là từ viết tắt của công trình quân sự mà cũng là chỉ công nghệ xây dựng pháo đài chống địch.

Công trình công sự Trebizond kiên cố tại Thổ Nhĩ Kỳ

Lâu đài Mytilene

Một pháo đài thời trung cổ khác nằm trên Đảo Lesbos của Hy Lạp ở Biển Aegean đó là lâu đài Mytilene. Pháo đài bên bờ biển là công sự đáng gờm nhất trên toàn bộ hòn đảo có diện tích chiếm hơn 60 mẫu đất khiến nó trở thành một trong những lâu đài lớn nhất ở Biển Địa Trung Hải.

Pháo đài Mytilene

Bể nước ngầm Theodosius Cistern 

Giống như Basilica Cistern, bể nước ngầm Theodosius Cistern tại Istanbul, Marmara, Thổ Nhĩ Kỳ là một lưu vực lớn với mục đích lưu trữ nước cho thành phố Constantinople cổ đại. Nó được xây dựng bởi Hoàng đế Theodosius II với 32 cột đá cẩm thạch được kết nối bởi các mái vòm và mái vòm để hỗ trợ mức đường phố của Istanbul ở trên.

Bể nước ngầm Theodosius Cistern tại Istanbul

Nhà thờ Hagia Irene tại Istanbul

Một trong những nhà thờ lâu đời nhất ở Istanbul ngày nay đó là nhà thờ Hagia Irene được xây dựng trên nền của một ngôi đền ngoại giáo trước đó có từ những ngày của Đế chế La Mã vào năm 548CN. So với Hagia Sophia gần đó, Hagia Irene có diện tích nhỏ hơn như về kiểu dáng thiết kế lại có nhiều nét tương đồng.

Nhà thờ Hagia Irene tại Istanbul

Lâu đài Mystras và thành phố cùng tên

Lâu đài Mystras tại Peloponnese, Hy Lạp là một pháo đài hàng đầu trong Đế chế Byzantine ra đời khi thành phố Mystras bắt đầu phát triển mạnh như một trung tâm kiến ​​trúc, văn hóa và thương mại vào khoảng năm 1248-1460. Cho đến ngày nay, công trình kiến trúc lâu đài Mystras vẫn chứa đựng và bảo tồn những nét đẹp của trường phái Byzantine.

Lâu đài Mystras tại Peloponnese, Hy Lạp

Tạm kết

Giống như lịch sử hình thành lâu đời của mình, phong cách kiến trúc Byzantine rất thành công khi thổi hồn vào bức tranh kiến trúc cổ điển thế giới một màu sắc mới lạ, riêng biệt. Bằng một loạt các đặc trưng cũng như các công trình kiến trúc tiêu biểu, hy vọng Akisa đã đem đến cho những cái nhìn tổng quan nhất về kiến trúc Byzantine.